Powstanie węgierskie i narodziny sowieckiej strategii. Część VII

Nam strzelać nie kazano…

Dogorywanie powstania było bolesne, choć przewidywalne.  Maléter, wówczas minister obrony w rządzie Nagy’a w randze generała, został „zaproszony na rozmowy” i aresztowany wraz z całym dowództwem armii węgierskiej, w operacji, która była dokładną repliką zwabienia i aresztowania szesnastu przywódców Polski Podziemnej.  Operację zaplanował i przeprowadził ten sam człowiek, który 11 lat wcześniej aresztował generała Okulickiego – Iwan Sierow.  Tym razem do poprzedniego wzoru dodano jeszcze upozorowane egzekucje, tak że każdy z uwięzionych uważał się za jedynego pozostałego przy życiu.

Koniew dysponował na Węgrzech ogromną armią, liczącą 150 tysięcy ludzi i 2500 najnowocześniejszych czołgów.  Dodatkowych 20 tysięcy żołnierzy rozmieszczono wzdłuż granicy austriackiej, by powstrzymać pomoc z Zachodu; pomoc, która nie miała nigdy nadejść, której sowieci, jak zobaczymy później, wcale się nie spodziewali.  Inwazja sowiecka była pokazem siły, demonstracją gotowości do użycia nieproporcjonalnie wielkich środków dla osiągnięcia celu.  4 listopada o 4 nad ranem Koniew zaatakował Budapeszt ogniem artyleryjskim.  Nagy zakazał jednostkom regularnego wojska węgierskiego jakiejkolwiek odpowiedzi.  Strzelanie do żołnierzy armii czerwonej byłoby prowokacją.

Po piątej Nagy wygłosił przemówienie radiowe, w którym użył słynnych słów:

Dziś o świcie wojska sowieckie zaatakowały naszą stolicę z intencją obalenia legalnego demokratycznego rządu Węgier.  Nasi żołnierze walczą.  Rząd stoi na posterunku.

Jego rząd z pewnością nie był demokratyczny i z trudem tylko dałoby się przyznać mu legalny status, ale ze strony Nagy’a były to puste słowa także z praktycznego punktu widzenia.  Jeszcze zanim je wygłosił, przyjął ofertę azylu politycznego w ambasadzie jugosłowiańskiej.  Rząd nie stał więc na posterunku, a żołnierzom zabroniono strzelać do nadchodzącego okupanta.  Ale to nie znaczy, że nie było oporu.  Walczył Wolny Budapeszt, powstańcy, którzy nie słuchali radia i nie wyczekiwali na rozkaz od Nagy’a.  Młodzi chłopcy, którzy dwanaście dni wcześniej spontanicznie wywołali powstanie, stanęli teraz odważnie do beznadziejnej walki, wbrew zakazom „legalnego i demokratycznego rządu”.  Im też strzelać nie kazano.  Ale strzelali pomimo to.  Tym razem sowieci nie zamierzali przeprowadzać akcji policyjnej, ale brutalną, metodyczną operację wyniszczenia oporu we wszelkich przejawach.  Butelki z benzyną były nieprzydatne wobec nowych czołgów T-54, ostrzeliwanie ich z ręcznych karabinów nie czyniło żadnej szkody, a sprowadzało natychmiastowy odwet.  Taktyka sowietów polegała na obracaniu w gruzy każdego budynku, z którego padały przeciw nim strzały.  Baraki Killiana i okolice kina Corvin zostały zaatakowane z powietrza i bombardowane ciężką artylerią.

Między 6:30 i 11 anonimowy młody człowiek nadał serię teleksów z biura komunistycznej gazety Szabad Nép (Wolny Lud) do wiedeńskiego biura Associated Press.

Na pomoc! Na pomoc! Na pomoc!

SOS! SOS! SOS!

Opisywał ataki lotnicze, ostrzał ciężkiej artylerii i walki na barykadach, które obserwował przez okno.  W pewnym momencie oznajmił, że jego budynek jest pod ostrzałem i musi wziąć do ręki karabin, by wrócić na pozycję.  Po jakimś czasie powrócił do teleksu i podzielił się pogłoską, że Amerykanie niedługo wylądują w Budapeszcie.  Połączenie zostało zerwane przed godziną 11.

Większość ognisk oporu umilkła już pierwszego dnia, ale bombardowanie trwało nieprzerwanie przez dwa dni.  Szabó został schwytany przy próbie przekroczenia granicy; Dudás, ciężko ranny, ukrywał się skutecznie przez miesiąc; Gergely Pongrátz, młody lider powstańców z Corvina, zbiegł do Austrii.

Kádár przybył do Budapesztu 7 listopada, w rocznicę bolszewickiego puczu.  Walki trwały nadal, sporadycznie, do 11 listopada, ale strzały nie były głównym zmartwieniem nowego przywódcy.  Ponad 2600 Węgrów zginęło podczas 12 dni powstania, ale Kádár przejmował się bardziej faktem, że był pozbawiony prawdziwej władzy, gdyż wszystkie decyzje znalazły się w rękach Sierowa.  Stan wyjątkowy wprowadzony przez Nagy’a i nigdy nie odwołany, tym razem miał być przestrzegany z wszelkimi szykanami.  Kádár początkowo próbował być pojednawczy.  Kilkakrotnie w ciągu listopada wypowiedział się w obronie Nagy’a („nie był kontrrewolucjonistą”) i powtarzał zapewnienie, że nikt nie zostanie ukarany za udział w „w wielkim popularnym ruchu ostatnich tygodni”.

Kiedy opór zbrojny został bezlitośnie zdławiony, rozpoczęły się strajki.  Powtórzono tę samą, dobrze sprawdzoną metodę: zaproszono liderów na rozmowy i aresztowano ich.  Strajkujące fabryki zostały otoczone wojskiem i strajki ustały.  Dudás także dał się nabrać na tę samą sztuczkę.  Kiedy przybył na rozmowy z Kádárem, aresztowano go.  Dudás i Szabó byli pierwszymi ofiarami sądowych mordów: zostali powieszeni już w styczniu 57.  A jednak, pomimo prześladowań, mimo obecności sowieckich wojsk na każdym skrzyżowaniu, Miklós Gimes wydawał podziemne pisemko pt. 23 Października; 4 grudnia, 30 tysięcy kobiet w żałobnych strojach, przemaszerowało w milczeniu przez centrum stolicy.  Czy Wolny Budapeszt żył nadal?  Nie.  To była stypa.  Gimesa schwytano i powieszono.

Ciekawym aspektem polityki sowieckiej w pierwszych tygodniach po pacyfikacji powstania było „otwarcie granicy”.  Sowieci pozostawili część granicy z Austrią bez ochrony i przymknęli oko na emigrację ponad 200 tysięcy ludzi.  Dopiero później Kádár zamienił Węgry w fortecę.

Na razie jednak, należało się uporać z trudnym problemem, jaki stwarzała osoba Nagy’a.  Niekwestionowany przywódca Węgrów, który nie wziął żadnego udziału w powstaniu, Kardynał József Mindszenty, otrzymał azyl w ambasadzie amerykańskiej i był poza zasięgiem sowieckiej zemsty.  Nagy i ponad 40 osób z jego entourage, zgodnie z umową z Brioni, dostało azyl w ambasadzie jugosłowiańskiej.  Nagy pragnął pozostać na Węgrzech, ale tylko po otrzymaniu pisemnych gwarancji bezpieczeństwa.  Drugą możliwością była emigracja do Jugosławii, ale temu sprzeciwił się Tito.  Kádár udzielił w końcu gwarancji w oficjalnym liście adresowanym do rządu Jugosławii.  List ten został opublikowany dopiero po śmierci Tito.  Gdy Nagy zgodził się opuścić ambasadę, podstawiono autokar, który miał zawieźć azylantów do domów.  W zamian, wszyscy zostali porwani.  Dziś wiadomo, że plan był autorstwa Andropowa, i został wykonany za wiedzą i zgodą Kádára i Tito.  Cała grupa została wywieziona do Rumunii i tam trzymana w areszcie domowym.

Teraz dopiero Kádár mógł rozpocząć prawdziwą zemstę, a okazał się mściwy i pamiętliwy.  22 tysiące ludzi zostało aresztowanych, 229 skazano na śmierć, ale z typową dla „socjalistycznej sprawiedliwości” dezynwolturą, powieszono prawie 330 osób.  W 1957 roku przeniesiono Nagy’a do węgierskiego więzienia.  Większość komentatorów wyraża zdziwienie, że Chruszczow robił, co mógł, żeby uniknąć pokazowego procesu, a Kádár nalegał na egzekucję głównych aktorów powstania.  W moim mniemaniu, nie ma w tym nic dziwnego.  Chruszczow postawił cały swój autorytet na treści swej tajnej mowy: komuniści nie mieli się odtąd mordować nawzajem, groźba wewnątrz-partyjnego terroru paraliżowała system.  Proces pokazowy i egzekucja Nagy’a były jawnym powrotem do tego, od czego ostensywnie pragnął się odciąć.  W końcu jednak zgodził się na tajny proces, prawdopodobnie dlatego, że los Nagy’a był mu obojętny.  Natomiast Kádárowi nie był obojętny, toteż domagał się wykończenia potencjalnego rywala oraz ludzi z jego najbliższego otoczenia, i przekonywał Chruszczowa, że Nagy nie może być pozostawiony przy życiu, bo stanie się niebezpiecznym symbolem oporu.  Nagy, Maléter i Gimes zostali powieszeni w czerwcu 1958 roku.

Wyznawcy dialektyki historycznej i histerycznego materializmu – to nie literówka – mają wypisane na skórze, że historia nie każe za zbrodnie, ale za błędy.  To, co normalni ludzie uważają za zbrodnie, jest w ich oczach tylko wypełnieniem historycznej konieczności; błąd zaś jest w ich oczach prawdziwą zbrodnią, zbrodnią wobec historii.  Konsekwencje błędów, odbiegania od jasnej drogi, wyznaczonej przez partię, płyną poprzez historię, owocują dalszymi błędami poprzez wieki, trzeba więc błędy wyplenić w imię przyszłości.  Taka jest dialektyczna ortodoksja, toteż Nagy musiał zostać ukarany za swoje błędy.

Wedle wszystkich relacji, oskarżeni zachowywali się godnie podczas procesu kapturowego, a w swej ostatniej mowie, skazany premier komunistycznego rządu Węgier wyraził przekonanie, że jako dobry komunista będzie w przyszłości zrehabilitowany.  Potwierdził tym samym pseudo-religijny charakter bolszewickiej wiary.  Podczas gdy my, zwykli śmiertelnicy, ufamy w życie wieczne, komuniści ufają w rehabilitację.

Najweselszy barak w obozie

Ileż to razy słyszeliśmy to powiedzenie pod adresem prlu?  To prl miał być poletkiem doświadczalnym, gdzie zezwolono – pod rzekomym naciskiem społecznym – na swobodę działania Kościoła Katolickiego, gdzie nie skolektywizowano rolnictwa, gdzie żyło się lepiej.  Mieszkańcy sowietów uczyli się polskiego, by móc czytać Przekrój i mieć „okno na świat”.  To my bawiliśmy się, jak nikt inny w obozie.  Ale to samo myśleli Węgrzy o swoim „gulasz-komunizmie” i rozliczni turyści z prlu, którzy jeździli nad Balaton w celach handlowych, a nie żeby się opalać, potwierdzają tę tezę.  Czy nie jest zatem uzasadnione przypuszczenie, że każdy demolud z osobna był swego rodzaju eksperymentem?  Że w każdym z tych nieszczęsnych krajów testowano różne elementy przyszłego scenariusza „upadku komunizmu”?  Skoro w miarę liberalne ekonomicznie Węgry pozostały komunistyczne, to dlaczegóż by nie uwolnić czarnego rynku wszędzie?

Zbiorowa amnezja, która zapanowała na Węgrzech od lat 60., umożliwiła dalsze odkręcenie śruby.  Nikt nie odwoływał się do powstania, nikt się nie buntował; towarzysza Kádára przestano najpierw nazywać „judaszem”, a z czasem zyskał na popularności.

Jeżeli określić taktykę kija i marchewki, jako jednoczesne okazanie koncesji i groźby – w jednym ręku mam kij, w drugim marchewkę, wybieraj! – to takie jej zastosowanie okazało się wyjątkowo nieskuteczne w październiku 56 roku w Budapeszcie.  Chruszczow i Kádár wprowadzili w życie nową wersję tej taktyki, którą towarzysz Kiszczak, ten wielki teoretyk, miał określić w wiele lat później jako dwa końce tej samej polityki: stan wojenny i okrągły stół.  Najpierw dać po łbie, a potem pogłaskać, ale nie jednocześnie.  Przebieg wypadków w powstaniu węgierskim musiał uświadomić sowieckim analitykom, że najpierw należało zniszczyć Corvin, a potem robić ustępstwa i wmawiać obserwatorom, że są one dokonane pod naciskiem społeczeństwa.  Źle mówię, niczego nikomu nie trzeba było wmawiać, bo powszechne chcenie samo nadało wydarzeniom taką interpretację.

Corvin jest tu dla mnie wyłącznie symbolem, były inne poważne grupy powstańców w Budapeszcie, ale Corvin zasługuje na miano i status symbolu, ze względu na opór bez precedensu stawiany uparcie potędze sowieckiej.  Od lat 20., kiedy wolni Rosjanie stanęli do walki z bolszewikami (a armia czerwona w owych czasach nie miała tej wszechobejmującej przewagi, jakiej nabyła po latach stalinowskiej ekspansji), aż do wojny w Afganistanie (gdzie być może sowieci znowu walczyli z jedną ręką za plecami), nikt tak bohatersko i z takim powodzeniem nie walczył z bolszewią, jak młodzi chłopcy i dziewczęta z kina Corvin.  Chwała im za to!

Głównym przedmiotem mojej rozprawy jest wpływ, jaki wydarzenia na Węgrzech w 1956 roku miały na sformułowanie przez Szelepina i Mironowa długoterminowej strategii sowieckiej we wczesnych latach 60.  Chciałbym jednak na marginesie wskazać także, że dla nielicznych antykomunistów pozostałych jeszcze na świecie, powstanie węgierskie również zawiera wiele lekcji.

Józef Mackiewicz pisał w 1947 roku:

Przez walkę z wrogiem, rozumiem walkę otwartą, a nie, pełną cykających niedomówień, jaką się uprawia dziś. Stan wojny z najeźdźcą nie znaczy, jak go chcą niektórzy ośmieszyć, porywania się z „kłonicą na bombę atomową”. Ale znaczy tego rodzaju postawę moralną, któraby wpływała hamująco na spadek po równi pochyłej, po której toczy się w tej chwili cały naród. [1]

Węgierscy powstańcy, a zwłaszcza zuchwali i nieustraszeni obrońcy Corvina, reprezentowali tę właśnie moralną postawę oporu.  W 1975 roku, po rozczarowaniach przegranej zimnej wojny, po udanych prowokacjach polskiego października i praskiej wiosny, po odwilży i odprężeniu, odmrożeniu i rozmrożeniu, po dobrowolnym moralnym rozbrojeniu emigracji i własnowolnym faktycznym rozbrojeniu wolnego świata, Mackiewicz pisał ponownie:

Świadomość tego, że obalić ustrój sowiecki można tylko przemocą, nie oznacza naturalnie, że dokonamy tego z dziś na jutro, rzucając się co tchu w kontrrewolucję; bez wyczekania na powstanie odpowiednich warunków w realnej sytuacji, i możliwości ku temu. Ale oznacza podstawowe stanowisko, z którego nie wolno się cofnąć ani na krok, aby nie pominąć tych właśnie możliwości, które w zmienności politycznych i światowych konfiguracji zawsze się mogą wyłonić, zaistnieć, otwierając drogę do skutecznego przewrotu. I jednocześnie oznacza niewzruszoną ideę przewodnią, narzucającą obowiązek przekonania opinii Wolnego Świata, że inne wyjście nie istnieje, nie było go i nie będzie w przyszłości. I że dalszy upór w oczekiwaniu na „pokojową ewolucję” stanowi podtrzymywanie Bloku Komunistycznego w czasie, a tym samym stabilizację dalszego i nieustannego zagrożenia kuli ziemskiej. [2]

Być może prl był najweselszym barakiem w obozie, a może po prostu w każdym baraku ludzie świetnie się bawili?  Zaakceptowaliśmy naszą małą stabilizację, pomalowaliśmy sobie wnętrze baraków w kwiatki i żyliśmy „jak gdyby”; jak gdyby nie było komunizmu, jak gdyby wszystko było w porządku, jak gdybyśmy byli wolni.  Zawsze była gorzałka i zabawa, rodzina i „Polska gola”…  A kiedy duch Corvina zniknął, kiedy duch oporu zastąpiony został duchem opozycji, to komuniści mogli w końcu wprowadzić w życie „upadek komunizmu”.  Skoro nikt już im nie zagrażał, to można było przeprowadzić ten trudny gambit.

Czy powstanie było sowiecką prowokacją?

Spróbujmy podsumować, co wiemy o węgierskim powstaniu.  Wydaje mi się udowodnione, że Nagy był od początku człowiekiem Moskwy; najprawdopodobniej był wtyczką Berii w węgierskim przywództwie.  Rzecz jasna, Rákosi i Gerő, Rajk i Kádár także byli ludźmi Moskwy, ale rola Nagy’a była chyba inna, gdyż on sam nie należał do rządzącej kliki.  Jak silna była jego pozycja, najlepiej dowodzi, że nic mu się nie stało wśród morderczych czystek, pomimo otwartej niechęci wodza.  W pewnym momencie, zapewne w 1953 roku, Nagy przejął się reformistycznymi deklaracjami, wziął je za dobrą monetę, a tym samym przestał (chyba) być prawdziwym leninistą.  Ale nie przestał nigdy być komunistą z krwi i kości.  Kiedy wybuchło powstanie, powierzono mu jasne zadanie: stłumienia buntu na wzór Gomułki.  Nagy nie potrafił, raczej niż nie chciał, tego uczynić.  Raczej niż przyjąć rolę Gomułki, Nagy próbował odegrać rolę, którą w ćwierć wieku później w prlu przyjął towarzysz Michnik.  Michnik ochrzcił czas Solidarności mianem „samoograniczającej się rewolucji” i taki mniej więcej był cel Nagy’a: próbował powściągnąć i mitygować żądania powstańców.  Ale Corvin odmówił samoograniczenia się.  Po lekturze wielu opracowań na temat powstania muszę podkreślić z całą mocą, że w moim przekonaniu, Nagy nie był nigdy przywódcą powstania.  Nigdy nie był po tej samej stronie barykady, co powstańcy.  Corvin i inni tylko mu zawadzali w negocjacjach z Moskwą.  W rzeczywistości, powstanie nie miało żadnego przywództwa.

Jak pisałem w części I, najważniejszym ośrodkiem wydarzeń, obok Moskwy i Waszyngtonu, nie był Nagy ani politbiuro, ale budapeszteńska ulica.  Powstańcy spisali się ponad wszelkie oczekiwania, ich bohaterstwo powinno być zapisane w annałach walki z komunizmem złotymi literami.  Moskwa (to oczywiście tylko skrót myślowy) robiła wrażenie niezdecydowanej, niepewnej swych celów i pogrążonej w taktycznej konfuzji, co z kolei stało się żyzną glebą dla sformułowania różnego rodzaju spiskowych teorii.

Rzadko poruszaną wśród możliwych przyczyn wybuchu powstania na Węgrzech, jest tajemnicza decyzja Chruszczowa z 1955 roku, wycofania wojsk z Austrii i zezwolenia na jej neutralność.  Austria była z pewnością ważniejsza strategicznie dla Moskwy niż Węgry, nic więc dziwnego, że w 1956 roku powstała nadzieja na uzyskanie podobnego statusu dla Węgier.  Mało tego, deklaracja o przyjaźni z 30 października, zdaje się wskazywać, że taka możliwość była realna.  Tradycyjne związki Budapesztu z Wiedniem i odwieczne poczucie odmienności Madziarów w słowiańskim morzu centralnej Europy, o którym tak często pisał Sándor Márai, sprawiały, że dążenie do pójścia śladem Austrii – i nadzieja, że tak stać się może – były rozpowszechnione wśród inteligencji węgierskiej.  W alternatywnej, „co by było gdyby” wersji historii – szacownej gałęzi historycznych dociekań, wywodzącej się już od Liwiuszowych rozważań na temat niedoszłego konfliktu Aleksandra Wielkiego z Rzymem – dużej klasy przywódca mógł był teoretycznie wynegocjować podobny status dla Węgier, ale bez militarnej pomocy z Zachodu nikt nie byłby w stanie tego osiągnąć po pojawieniu się zbrojnych powstańców w Budapeszcie.  Co rzekłszy, z punktu widzenia sowietów, obudzenie nadziei na Węgrzech, było raczej niezamierzoną konsekwencją neutralności Austrii.

W moim mniemaniu, odpowiedź na pytanie, czy powstanie zostało sprowokowane, należy pozostawić otwartą.  W zbyt wielu wypadkach, zachowanie poszczególnych aktorów, zwłaszcza Gerő, było dziwne aż do nieprawdopodobieństwa.  Jego długa nieobecność na Węgrzech, powrót do stolicy w dniu kluczowej demonstracji i rzekoma ignorancja na temat wydarzeń – wszystko to jest trudne do przyjęcia (mówię o tym obszerniej w części VI).  Ale jeżeli Gerő próbował sprowokować krwawą demonstrację, by obwinić za nią Nagy’a, to całkowicie się przeliczył co do sowieckiej reakcji.  Jedyne źródło informacji na temat planowanej prowokacji, Imre Mező, zginął w podejrzanych okolicznościach w kilka dni później.

Niezdecydowanie Chruszczowa i towarzyszy najlepiej chyba tłumaczy hipoteza, że pragnęli rozwiązania na wzór polski, próbowali znaleźć węgierskiego Gomułkę.  Wydawało im się, że mają w Nagy’u człowieka gotowego do przeprowadzenia podobnej prowokacji, i usiłowali dać mu czas na osiągnięcie celu, ale w końcu doszli do wniosku, że Nagy nie jest odpowiednikiem Gomułki i nie jest zdolny ująć sytuacji w karby.  Dalsze wahania sowietów – użyć wojska czy nie, jeżeli tak, to w jaki sposób, a następnie wycofać się czy nie i wreszcie, dokonać inwazji czy nie – najłatwiej wytłumaczyć przez, zrozumiałą w takiej sytuacji, chęć dostosowania się do prędko zmieniających się wydarzeń.  Nie widzę tu żadnych podstaw do przypuszczeń, że Chruszczow był częścią jakiegoś prowokacyjnego planu.  Co powiedziawszy, zarówno masakra demonstrantów na placu Kossutha (szczegółowo analizowana w części V), jak i lincz oficerów avo po oblężeniu domu partii (o której mówię w części VI) – w obu wypadkach, jaskrawe punkty zwrotne powstania – mają pewne cechy prowokacji.  Istnieje możliwość, że pod pozorem „bratania się”, czołgiści sowieccy zwabili demonstrantów na otoczony plac, gdzie dokonano masakry; w drugim przypadku, usunięcie ochrony sprzed głównej kwatery partii w kluczowym momencie, wygląda podejrzanie, a obecność (i kierownicze stanowisko) Sierowa w Budapeszcie podczas tych wydarzeń, nie pozwala wykluczyć, że sowieci chcieli celowo podnieść temperaturę zamieszek, by uzasadnić ostrość reakcji albo, czego także wykluczyć nie można, zmusić Chruszczowa do zgody na pełną inwazję.  Pozostaje to jednak w sferze domysłów.

W części II tych rozważań, zarysowałem meandry amerykańskiej polityki, od doktryny Trumana począwszy, przez appeasement i containment do koncepcji rollback wysuwanej przez administrację Eisenhowera.  Czy można doprawdy dziwić się milionom emigrantów z krajów okupowanych przez komunistów, że wzięli retorykę polityki rollback za otwarte wezwanie do antybolszewickiej krucjaty? Za jawną politykę wyzwolenia Europy Wschodniej?  Barbara Toporska mówiła po latach:

„Zimna wojna” była, moim zdaniem, do wygrania przez Zachód.  Ale właśnie wtedy, gdy Chruszczow podciął gałąź, na której siedział wraz z całą bolszewicką szajką, otrzymaliśmy dyrektywy „nie atakować komunizmu”.  Tak to Wolny Zachód, ze Stanami Zjednoczonymi na czele, pomógł władzy sowieckiej wylizać się z ran, okrzepnąć, roztyć, tak że dziś mamy to, co mamy: Związek Sowiecki z prestiżem potęgi światowej, jakiej nigdy nie posiadał za czasów Stalina. (…)

W moim przeświadczeniu „zimna wojna” była do wygrania, czyli mogła doprowadzić do upadku imperium sowieckiego od wewnątrz.  Przecież to wszystko trzeszczało po śmierci Stalina, w Związku Sowieckim także.  Same nadzieje na pomoc Zachodu mogłyby wystarczyć, sama groźba interwencji. [3]

W moim głębokim przekonaniu, postawa Zachodu, a zwłaszcza Ameryki, wobec węgierskiego powstania miała największy wpływ na sformułowanie długoterminowej strategii sowieckiej.  I temu elementowi trzeba poświęcić więcej uwagi.

______

1. „Dlaczego nie mogę wziąć udziału w Ankiecie”, Nudis verbis, Londyn 2003
2. „Apostoł i nieporozumienia”, Droga Pani, Londyn 2012
3. „Rozmowa z Barbarą Toporską”, Metafizyka na hulajnodze, Londyn 2012