Za kontrrewolucją głos osobny

Do niedawna znałem tylko jedno, w całości dobre, opracowanie na temat poglądów i postawy Józefa Mackiewicza. Jest nim książka prof. Janusza Goćkowskiego „Lewa wolna”, czyli „Nie trzeba głośno mówić”. Światopogląd kontrrewolucjonisty. Żyjąc w zmodernizowanym peerelu, o którym – od ponad ćwierć wieku – powszechnie twierdzi się, że jest państwem niepodległym i zapewniającym pełną swobodę wypowiedzi, nie natrafiłem dotychczas na inną wydaną tu książkę, która równie rzetelnie wymienione zagadnienia przedstawia i komentuje. Praktycznie wszystkie prace, które poznałem, w mniejszym lub większym stopniu nasycone są polityczną lub narodowo-patriotyczną poprawnością. W wyniku tego, najważniejszych kwestii, którymi zajmował się autor książki Prawda w oczy nie kole w ogóle nie poruszają lub przedstawiają je nie tak, jak moim zdaniem, Mackiewicz je wyrażał. Wiedziałem o tym, że londyńska „Kontra” wydała kilka książek o Mackiewiczu, lecz nie znalazłem jeszcze sposobu, aby się z nimi zapoznać. Nieoczekiwanie, jedna z nich znalazła się w moich rękach, za co osobie, która mi jej użyczyła, bardzo dziękuję. Książka nosi Mackiewiczowski tytuł Votum separatum, zaś jej autorem jest Michał Bąkowski. Niezwykłe w niej jest dla mnie to, że zawierając wyczerpujące komentarze do myśli Mackiewicza, napisana została w 1989 roku, w czasie gdy ja – co przyznaję ze wstydem, byłem już bowiem człowiekiem dostatecznie dojrzałym – poznałem dopiero kilka, wydanych w tzw. drugim obiegu, książek autora Zwycięstwa prowokacji. Mając na uwadze to, że Votum separatum nie jest przeznaczona do sprzedaży w okrągłostołowej Polsce, postaram się ją streścić, prosząc autora i czytelników o wybaczenie mi tego, że w pewnym zakresie zdradzam jej zawartość. Jakkolwiek od czasu wydania książki w 2000 roku, dzięki „Kontrze” ukazało się wiele nowych dzieł Mackiewicza, które znacznie poszerzają horyzonty poznawcze, Votum separatum jest lekturą pod każdym względem aktualną. Tak, jak aktualnym jest przesłanie Józefa Mackiewicza.

Stosownie do tytułu, książka Bąkowskiego jest jego własnym – odmiennym od większości – głosem. Jak pisze we wstępie autor, ponieważ Mackiewicz „mówił o świecie”, chciałby „poprzez jego myśl, przyjrzeć się światu” – „pokazać, jak poszczególne tezy i analizy polityczne wynikają z jego ogólniejszych przekonań”. Bąkowskiemu nie chodzi przy tym o „popularyzację Mackiewicza”, ani o „wprowadzenie do Mackiewicza”. Nie chcąc nikogo przekonywać, pragnie jedynie podzielić się swoim „zastanowieniem” z innymi, zaś potrzebę uzewnętrznienia się uzasadnia cytatami z Drogi donikąd. Podobnie jak jedna z postaci w powieści Mackiewicza, decyduje się wypowiedzieć własne zdanie „– Przez pychę. Człowiek jest słaby”. Jego książkę odbieram jednak nie tylko jako osobiste rozważania autora, lecz również jako otwartą dyskusję o Józefie Mackiewiczu. Bąkowskiemu udało się bowiem skłonić mnie do wielu refleksji podczas jej lektury. Dla przykładu sądzę, że uwaga Bąkowskiego o braku chęci przekonywania czytelnika, brzmi nieco przewrotnie. Czym innym bowiem jest interesująca książka – a nie wątpię, że o napisanie takiej mu chodziło – jeśli nie przekonywaniem czytelnika: do zastanowienia się nad jej treścią?

Istotną cechą Votum separatum jest to, że autor porównuje znaczną ilość cytatów z powieści i publicystyki Mackiewicza z wypowiedziami innych osób, a także z własnymi obserwacjami i interpretacjami. Przedstawiając czytelnikowi swoje poglądy, jest przy tym wybitnie niepoprawny – nie uznaje żadnych tzw. prawd uświęconych. Takie podejście wydaje mi się być bardzo w duchu Mackiewicza. Usiłował on bowiem przekonać swoich czytelników do samodzielnego myślenia, wolnego od narzucanych z góry interpretacji, czy obowiązujących zasad – suwerenność myśli była dlań kwestią fundamentalną. Zdecydowanie i konsekwentnie przeciwstawiał się bolszewizmowi przede wszystkim dlatego, że niszczy wolną myśl, której istnienie jest warunkiem koniecznym poznania i wyrażania prawdy. Autor Nie trzeba głośno mówić rzadko był i jest przez Polaków odbierany w przedstawionym powyżej kontekście i dlatego sądzę, że odmienny od większości przekaz Michała Bąkowskiego i właściwe zrozumienie Józefa Mackiewicza są nam niezbędne.

Bąkowski rozpoczyna swoje „zastanowienie” od obalenia mitów, jakimi Mackiewicza obudowano i wciąż się obudowuje. Już na początku swojej książki krytycznie zajmuje się „sztandarowym” hasłem Mackiewicza o prawdzie – dziś powszechnie i bezrefleksyjnie wykorzystywanym, po czym rozprawia się z determinizmem, a także z naturalizmem, które nierzadko są Mackiewiczowi błędnie przypisywane. Porównując poglądy autora W cieniu krzyża z poglądami Mariana Zdziechowskiego, Bąkowski drąży kwestie stosunku Mackiewicza do postawy politycznej hierarchów Kościoła Katolickiego wobec komunizmu i stosunku autora Widma przyszłości do bolszewizmu, aby znaleźć punkt styczności w ich postawach. Z pasją – nie tylko badawczą, np. naturalizm nazywa wprost gangreną kultury – broni wartości jakie, jego zdaniem, Mackiewicz wyznawał. „Jego absolutny stosunek do prawdy był z gruntu moralny” – podkreśla autor Votum separatum. Czytając uwagi Bąkowskiego doszedłem m. in. do wniosku, że tytuł Fakty, przyroda i ludzie, którym Barbara Toporska opatrzyła wybór publicystyki swojego męża, bardzo trafnie określa sposób, w jaki Mackiewicz dochodził prawdy i wyjaśnia dlaczego to robił. Poszukiwania te cechowały niezależność i obiektywizm w relacjonowaniu (fakty) oraz wierność przekazu i technika porównawcza (przyroda), zaś celem procesu poznawczego był człowiek i jego los.

Pisząc swoją książkę u kresu lat 80. (zawiera ona także, dopisane dekadę później, obszerny przypis w tekście i drugie posłowie), Bąkowski nie waha się ostro skrytykować postawy solidarnościowych elit, które w tamtym czasie powracały do roli patriotyczno-narodowego przewodnika. Jego zdaniem, głosząc swój sprzeciw wobec „kolektywnej niewoli komunizmu”, Solidarność narzucała jednocześnie „program kolektywnej wolności”, który istocie wolności zaprzeczał. Warto w tym miejscu przytoczyć słowa Bąkowskiego explicite: „doprawdy nie ma wolności w Solidarności – przez duże czy małe ‘s’. Już sama możliwość takiego pomysłu jest dowodem duchowego spustoszenia, jakiego dokonuje bolszewizm w duszach ludzkich. (…) Czy można zwalczyć komunistów myślą kolektywną, skoro skolektywizowanie myśli jest jednym z ich wielkich osiągnięć?”. Jak dodaje, kolektywnemu myśleniu otworzono bramę już w czasach wolnej Polski, a zrobił to m. in. Józef Piłsudski poprzez swoją ideę „rozbudzenia mas”, zrealizowaną „kosztem wolności i tradycyjnych wartości”. Błąd ten, w znacznej mierze ułatwił bolszewikom późniejszy podbój naszego kraju. „Piłsudski sądził, że używa ‘socjalistycznej drogi do Polski’, a zapoczątkował ‘polską drogę do socjalizmu’” – konkluduje Bąkowski.

Moralny nakaz zgłębiania prawdy, który stanowił fundament postawy Mackiewicza, nigdy nie cieszył się popularnością w kręgu polskich tzw. autorytetów. Zazwyczaj kreują one i głoszą „prawdę propagandową”, która ułatwia im rząd dusz i nie wymaga wysiłku poznania istoty rzeczy. Obiektywna prawda bywa bowiem niepopularna, a nawet nieprzyjemna w odbiorze. Wybór ten, bardzo często spowodowany jest też emocjami i/lub własnymi oczekiwaniami. W sytuacji zagrożenia bolszewizmem, a tym bardziej w stanie zniewolenia jego oddziaływaniem, przynosi to katastrofalne skutki. Bąkowski świetnie wychwytuje i opisuje jeden z nich: postawę „jak gdyby komunizm nie istniał” – świadome zamykanie oczu na bolszewicką rzeczywistość. Postawa ta, wypromowana przez byłych aktywistów komunistycznych, przyjęta została z czasem przez ogromną większość pozostałych ofiar komunizmu. Podkreślić wypada, że dziś opiera się na niej tzw. myśl patriotyczna. Jej realizatorzy, wszem i wobec twierdzą, że prowadzą w ten sposób realną politykę, gdy tymczasem uprawiają klasyczny polrealizm. Jedna ze znanych osób z tego kręgu, deklarująca zdecydowane poglądy antykomunistyczne i wyrażająca jednoznaczną afirmację Mackiewicza, zagadnięta kilka lat temu przeze mnie o myśl polityczną autora broszury Optymizm nie zastąpi nam Polski, żachnęła się: Mackiewicz to nie polityk! Dała mi w ten sposób do zrozumienia, że polityka powinna być skuteczna a nie moralna – oparta na prawdzie. Jest to jednak teza fałszywa, gdyż polityka, aby była skuteczna, musi być oparta na rzeczywistości, czyli na prawdzie obiektywnej. Bąkowski w swojej książce uzasadnia, że to postawa polityczna Mackiewicza była realna, a nie tych, którzy określali politykę polską przed i podczas II wojny światowej. Ich „polityka”, oparta na fałszywej interpretacji faktów, złudzeniach i „chceniu”, doprowadziła do klęski sprawy wolnej Polski i klęski narodu w jego oporze wobec komunizmu. Tym bardziej odnosi się to do polrealistów, których postawę wywodził Mackiewicz z twórczości Adama Mickiewicza, a których klasycznym przedstawicielem był Paweł Jasienica. Osoba o której wspomniałem – choć wówczas była między nami zgoda co do fikcyjności obecnej „wolnej Polski” – dziś, gdy „władzę” uzyskało środowisko z którym się identyfikuje, bierze w niej czynny udział – postępuje „jak gdyby komunizm nie istniał”, a Polska naprawdę była wolna. Aby to skomentować jednym zdaniem, zacytuję Bąkowskiego: „o ile kłamstwem można czasami coś osiągnąć, to samookłamywaniem nigdy”.

W odniesieniu do bolszewizmu – śmiertelnego wroga nie tyle naszego narodu, ile całego świata – niezmiernie ważne jest poznanie jego istoty. Wpływa on na umysły w takim stopniu, że wolni ludzie względnie łatwo go akceptują i ulegają mu. Porzucają postawę sprzeciwu i postępują tak, jak bolszewicy tego od nich oczekują. Mało kto w pełni to rozumiał i zgłębił ten temat tak, jak autor Drogi donikąd. Bąkowski obszernie to dokumentuje i komentuje. Także dla niego, poznanie i zrozumienie celów oraz mechaniki komunizmu, stanowi warunek sine qua non. Jednym z panujących powszechnie mitów – śmiało można powiedzieć, że pierwszoplanowym – jest mit narodowego (konkretnie rosyjskiego) pochodzenia i kontekstu bolszewizmu. Stworzony na potrzeby nacjonalizmów, powstały w wyniku niewiedzy i uproszczeń, pozwala bolszewikom skutecznie odwracać uwagę od istoty rzeczy. Bąkowski logicznie (i brawurowo!) wykazuje jego absurdalność. Inny z mitów, którym przeciwstawiał się Mackiewicz, przypisuje bolszewikom chęć rzeczywistej ewolucji ich systemu – zmiany ich celów, co z kolei ma być uzasadnieniem dla wszelkiej maści „realistów”.

Autor Wielkiego tabu i drobnych fałszerstw dobrze rozpoznał strategię i taktykę bolszewików. Bąkowski przedstawia i rozwija najważniejsze tezy Mackiewicza, związane z tym tematem. Głównym narzędziem bolszewików jest dla Mackiewicza prowokacja, którą posługują się z tym lepszym skutkiem, im słabsza jest postawa ich przeciwnika. Aby osiągnąć pożądany cel, czynią też pozorne ustępstwa i manipulują formą – wabią swoją ofiarę. Sądzę, że dobrym przykładem tej taktyki jest ich podejście do nacjonalizmów. Umiejętnie wykorzystują je zarówno w swojej taktyce zdobywania władzy – zasada „dziel i rządź”, jak i jej sprawowania – zasada „narodowe w formie, socjalistyczne w treści”.

Przeprowadzając powyższą analizę, Bąkowski zadaje sobie pytanie, co tak naprawdę jest istotą komunizmu. Odrzuca obiegową tezę, która głosi, że komunizm określa zastosowany w nim model ekonomiczny. Komuniści bowiem traktują gospodarkę instrumentalnie (klasycznym przykładem tego jest NEP). O istocie komunizmu nie stanowi też terror, z którym jest podobnie i który praktykują zwykle w fazie początkowej. Bolszewicy nie są doktrynerami, stosują zasady leninowskie, które nakazują im dowolność środków dla realizacji celu. Doktryna służy im do kontroli własnego aparatu i sowietyzacji ofiar – dopowiada, nieco dalej, autor Votum separatum. Za pierwszą istotną cechę komunizmu uznaje Bąkowski sowietyzację. Jest to, wedle jego definicji, „proces przemiany duchowości i psychiki pod naciskiem komunistycznej rzeczywistości”. Celem jest stworzenie „nowego człowieka” – homo sovieticus. Mackiewicz rozpoznał i opisał „minimalny poziom sowietyzacji”, do którego dążyli bolszewicy. Jest nim bezwarunkowa akceptacja ich zwycięstwa i uznanie go za nieodwracalne, wyrażone w postawie „jakże inaczej?”. Chcąc skutecznie przeciwstawić się komunizmowi, należy radykalnie i konsekwentnie go odrzucić. Podkreślał to Mackiewicz i podkreśla Bąkowski.

„Władza to nie środek do celu: władza to cel”, napisał George Orwell w Roku 1984, a Bąkowski w pełni się z nim zgadza, opisując tę, nie mniej istotną niż sowietyzacja, drugą cechę komunizmu. Sposób jej zdobycia i sprawowania określa – za Niną Karsov i Szymonem Szechterem – mianem Metody, zwracając przy tym uwagę na nieokreśloność terminu „władza” w odniesieniu do komunistów. Ten kto kontroluje władzę, niekoniecznie jest bowiem tym, komu władza jest przypisywana. Po tych rozważaniach, autor Votum separatum stawia hipotezę, że istotę komunizmu stanowią władza i sowietyzacja „złączone ze sobą dynamicznie w Wielkiej Prowokacji”. Charakteryzują ją działania i planowanie długofalowe, wśród których wyróżnić można: taktyczne – „treściowe” ustępstwa, globalny kontekst oraz „wykorzystanie wolnych działań do własnych celów” (przede wszystkim poputniczestwa – Bąkowski nie oszczędza tych, którzy je uprawiają). Celem jest „permanentna władza nad całym światem”: „tego dążenia komunizm nie ukrywa, wszystko jest mu podporządkowane, jemu służy Metoda” – stwierdza Bąkowski. Konstatuje następnie, że wsparciu prowokacji służą dezinformacja, działania agenturalne, manipulacje oraz wykorzystanie opozycji wewnętrznej. Dodałbym od siebie zmiany znaczenia pojęć i propagandę, można jednak je utożsamić z manipulacjami, bowiem w istocie nimi są. Za jedno z najważniejszych zadań komunistycznej prowokacji uważa Bąkowski zniszczenie rzeczywistego antykomunizmu, a za najskuteczniejszy sposób na to – wciągnięcie antykomunistów w jej ramy. „To już doprawdy sztuka” – zauważa i trudno się z nim nie zgodzić. Mackiewicz starał się zgłębić to zjawisko na przykładzie Sołżenicyna, poświęcając mu dużo uwagi. Także dla Bąkowskiego, „przykład Sołżenicyna pokazuje, na czym polega siła komunistów w prowokacji”.

Dziś niestety, rzeczywistego antykomunizmu już nie ma (nigdy nie było go zbyt wiele), pozostał w sferze werbalnej – jako wewnętrzna opozycja, która zgadza się na istnienie, w swoim mniemaniu, już nie śmiertelnego wroga lecz konwencjonalnego przeciwnika. Gdy poruszam sprawę powszechności i skuteczności bolszewizmu na świecie, słyszę zwykle, że wyolbrzymiam i demonizuję tę kwestię, przesadzam i odbieram nadzieję. Staram się tłumaczyć, że tak nie jest, że przede wszystkim należy poznać prawdę – poznać dobrze zagrożenie i zdać sobie sprawę z jego skali. Lecz ten argument zwykle trafia w próżnię. Bąkowski robi to mądrzej ode mnie, ma większą wiedzę i umiejętności, lepiej też zgłębił myśl Mackiewicza. Przywołuje jego tezy: bolszewicy nie są wcale geniuszami i często popełniają błędy; ich siła bierze się ze słabości postawy wolnych społeczeństw; „sukces prowokacji jest natury psychologicznej”. Jakkolwiek są to spostrzeżenia trafne i przekonujące, przedstawiając je, Mackiewicz spotkał się z ostrą krytyką, aż do poziomu epitetów. Paryska „Kultura” określiła jego publicystykę mianem „popisu niepoczytalności” (jednocześnie przyznając mu nagrodę literacką!), zaś jeden z czołowych krytyków, Czesław Miłosz (autor Zniewolonego umysłu, w której to książce dobrze opisał komunistyczną zarazę), przypisał Mackiewiczowi fantazjowanie „według znanego wzoru wietrzenia wszędzie agentur”. Być może więc, nie jest to kwestia argumentów lecz „chcenia” – w istocie, „chcenia być oszukanym”, jak to określił Mackiewicz. Bąkowski przedstawia wiele dowodów na przenikliwość autora Lewej wolnej w analizie tego zjawiska, które określał też „przymusowym chceniem”, wynikającym z powszechnej potrzeby optymizmu. Jest ono „motorem tego, co Mackiewicz nazywał ‘wielkim ześlizgiem po równi pochyłej’”.

Dość powszechnie zwykło się przyjmować, że Józef Mackiewicz analizował komunizm, lecz nie przedstawiał skutecznego sposobu na jego pokonanie. Nie jest to prawdą, co świetnie wykazał autor Votum separatum. Recepta Mackiewicza była jednak trudna do przyjęcia dla Polaków, kolektywnie obezwładnionych „przymusowym chceniem” i/lub „duchem czasu” i/lub wyznających mity na temat komunizmu. Określała ona bowiem postawę rzeczywistego antykomunizmu: należy radykalnie i konsekwentnie odrzucić komunizm – odmawiać mu uznania i nie przyjmować tezy o „nieodwracalności” zmian, które spowodował; komunizm trzeba bezwzględnie zniszczyć – nigdy nie rezygnować z walki z nim, przyjmując „moralną postawę oporu”; nie wolno ulegać prowokacji. Nie oznacza to szaleńczego „rzucenia się” na bolszewików, lecz moralną gotowość do zmierzenia się z nimi, niezbędną, aby otwarcie przeciw komunizmowi wystąpić i chcieć go pokonać.

Mackiewicz był kontrrewolucjonistą i wzywał świat do kontrrewolucji, miał na nią nadzieję. Podzielając jego poglądy, Bąkowski pisze jednak z rezygnacją, że dziś, „na obalenie komunizmu od wewnątrz nie można liczyć” bowiem „homo sovieticus trzyma się sam w ryzach” – „naród solidarnie popiera zarząd więzienia”. Niewiele przemawia za tym, że jest inaczej i że może się to zmienić. Wygląda więc na to, że Bąkowski ma rację (zwykle na to odpowiada, że wolałby restaurację: świata bez bolszewizmu). Jako kontrrewolucjonista z woli i przekonania, Bąkowski nie rezygnuje jednak z wypowiedzenia zasadniczego argumentu: „kontrrewolucja jest nakazem prawdy, bo nie ma innej drogi powrotu do normalnego życia, normalnego świata”.

Wolna wola była dla Mackiewicza „prawem typu reakcyjnego. Kontrrewolucyjnego, ale w zamian dającym możliwość ucieczki (…) od dzisiejszego kolektywu”. Był przeciwny odgórnemu „urządzaniu życia” i wpływaniu na ludzką naturę. Bąkowski dochodzi więc do konkluzji, że autor Buntu rojstów był konserwatystą „w ścisłym, historycznym sensie tego słowa”. Opowiadał się za zachowaniem porządku świata, a kontrrewolucja była niezbędna dla przywrócenia tego porządku. Ja sam mam wątpliwości co do jednoznacznego konserwatyzmu Mackiewicza. Autor Pod każdym niebem za podstawową kwestię, uznawał uwarunkowaną moralnie wolność, w praktyce ją realizując. To, oraz chęć pozostawania „człowiekiem prywatnym”, oznacza dla mnie wolność indywidualną, cechę którą kojarzę z historycznym sensem liberalizmu. Mam jednak także wątpliwości innej natury. Czy jakiekolwiek „szufladkowanie” Mackiewicza jest wskazane? Myślę, że Mackiewicz sam by się temu zdecydowanie opierał, każdą „szufladę” uważałby za ograniczanie swoich poglądów. Jego antykomunistyczna postawa była bardzo praktyczna: tam gdzie komunizm niszczył wolność jednostki ludzkiej, „pętał ją” – Mackiewicz był liberałem, zaś tam, gdzie komunizm wykorzeniał człowieka z wartości – był konserwatystą. Postawa Józefa Mackiewicza była wyrazem „życia człowieka wolnego”.

W posłowiach do swojej książki Bąkowski przyjmuje „poślednią rolę kronikarza”. Przywołuje obrazy sprzed ponad ćwierć wieku i z początku nowego millenium – obrazy klęski wolnego świata i triumfu bolszewickiej prowokacji. „Nie całuje narzuconej rzeczywistości w d…” i „nie opuszcza go siostra Pogarda”. Jest emigrantem politycznym z peerelu. Peerel natomiast, jest już „nowy, wspaniały”, nieomal doskonały. Ci, którzy nim „rządzą” nie udają, że to robią – oni w to wierzą. W swoich dążeniach do „poprawiania”, w „przymusowym chceniu” i w postawie „jak gdyby”, stworzyli na swoje potrzeby wirtualną rzeczywistość, którą materializują we własnych umysłach niczym filmowy „Matrix”. W tym stanie żyją, a wraz z nimi reszta narodu. Dezinformacja, wsparta narzuconym przez nich stylem kolektywnego marszu (donikąd), poskutkowały powszechnym zanikiem poczucia rzeczywistości i woli samodzielnego myślenia wśród Polaków. Odmienne zdanie w kwestii tej postawy i tej rzeczywistości jest dziś całkowicie ignorowane, a ten, kto odważy się je wypowiedzieć jest (prędzej czy później, zwykle czym prędzej) wykluczany z dyskusji. Przy tym, w najlepszym razie, traktowany jest jako osoba niespełna rozumu czy też taka, która błądzi lub sama nie wie czego chce. Oczywiście, jest to niewielka cena w stosunku do tej, jaką zapłacił Józef Mackiewicz. Jednak jego odmienne zdanie znaczyło coś na emigracji, musiano się z nim spierać, odmawiać mu druku, dyskredytować go, czy też walczyć z nim, używając narodowo-patriotycznej pałki – niszczyć go oszczerstwami „w imieniu Rzeczypospolitej”, gdyż jego poglądy zagrażały przyjętej, „jedynie słusznej patriotycznej wykładni”. Dziś takiego zagrożenia nie ma i nie trzeba się już zbytnio wysilać, bowiem naród, który w całości żyje „jak gdyby”, powszechnie uznając „propagandową prawdę”, stanowi wystarczający argument. A jednak – na szczęście – Mackiewicz wciąż jest wydawany, a jego książki są obecne w księgarniach i na półkach w domach Polaków. Jego przesłanie może dotrzeć do każdego, kto chce go czytać i zrozumieć. Własnym głosem, wciąż przekonuje „ale nie do wizji – do prawdy”. Michał Bąkowski ma w tym spory udział, a do tego napisał ciekawą książkę o Mackiewiczu.