Nowak czyli Bolek RWE

A zatem, po ich owocach poznacie ich.

Z całą pewnością donosicielska kariera Lecha Wałęsy nie powinna mieć decydującego wpływu na ocenę jego działalności. Równie a może i bardziej skutecznych agentów komunistycznej władzy były setki, a raczej setki tysięcy. Dopiero ujawnienie owej masy ludowych szpicli, a nie zdemaskowanie jednego drobnego pomocnika bolszewickich hycli o znanym w świecie nazwisku, dałoby jako taki obraz peerelowskiej rzeczywistości.

Czy Wałęsa donosił na swoich kolegów, czy był ich tuzin, czy może dwie setki, czy robił to przez rok czy przez dziesięciolecia nie ma większego znaczenia z perspektywy najnowszej historii. Nie można tego samego powiedzieć o wpływie jaki wywarł na politykę w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Mniej istotne przy tym, w jakim stopniu był politykiem autonomicznym, w jakim – zwykłym figurantem, bardziej interesujący wydaje się bilans politycznych poczynań, które swoim nazwiskiem firmował. Dyskusja nad peryferyjną kwestią wałęsowskiego szpiclowania odwraca nieuchronnie uwagę od znacznie ważniejszego wątku jego politycznej aktywności. Nie trzeba tajnych teczek, esbeckich wywiadów, relacji poszkodowanych kolegów, aby wyrobić sobie opinie o tej, niewątpliwie historycznej postaci, o roli jaką odegrał w komunistycznym spisku, w jaki sposób wpłynął na kształt rzeczywistości politycznej.

Nasuwa się w tym miejscu skojarzenie z podobnym przypadkiem deptania około peerelowskiej legendy, człowiekiem, który, podobnie jak Wałęsa, oskarżony został o współpracę. Wobec Nowaka-Jeziorańskiego, bo o nim tu mowa, wysunięto zarzuty kolaboracji z hitlerowskim okupantem. Konkretnie chodziło o zarzut sprawowania funkcji nadkomisarza w instytucji zajmującej się administrowaniem mienia skonfiskowanego ludności żydowskiej w latach 1940-1942. Podobnie jak Wałęsa w swojej sprawie, Nowak mniej lub bardziej konsekwentnie, zależnie od okoliczności, zaprzeczał, wytyczając proces gazecie, która opublikowała irytujące go rewelacje. Atmosfera uległa zagęszczeniu, gdy okazało się, że sąd nie znalazł podstaw, aby poprzeć skargę dyrektora polskiej rozgłośni, co pośrednio sugerowało, że redaktorzy gazety nie rozminęli się z prawdą. W tej sytuacji nie tylko Nowak, ale także instytucja, w której pracował na odpowiedzialnym stanowisku, została narażona na kompromitację. I znowu podobnie jak w przypadku związkowego lidera, zdecydowano na jedno jedyne racjonalne rozwiązanie – wyciszenie, a Nowak, po upływie niedługiego czasu został, możliwie dyskretnie, zwolniony ze sprawowanej funkcji.

Nowakowi, podobnie jak Wałęsie, udało się uniknąć konsekwencji. Podobnie jak nad Wałęsą, rozpięto nad Nowakiem wielobarwny parasol ochronny różnorakich autorytetów, prześcigających się w dowodzeniu bezwzględnej czystości moralnej eksdyrektora. Jedyna różnica w zestawieniu z gdańskim elektrykiem polegała na roli, jaką w tym kontekście odegrał instytut pamięci narodowej. W przypadku Nowaka nie atakował jego rzekomo heroicznej przeszłości, ale przeciwnie, pokusił się o zastosowanie najbardziej wymyślnych środków operacyjnych, aby jego przeszłość wybielić.

Najważniejsza analogia pomiędzy Wałęsą i Nowakiem nie ma związku z ich mroczną przeszłością, z tym co robili w młodości, z mniej lub bardziej tajnymi dokumentami, wyciąganymi po latach z zakamarków archiwów i ludzkiej pamięci. Przeciwnie, jest związana z możliwie najbardziej eksponowanym okresem życia, gdy obaj byli osobami publicznymi i grali pierwsze polityczne skrzypce. Nie dlatego biografia Wałęsy jest ważna, że donosił na swoich stoczniowych kolegów, ale ze względu na zakres i charakter jego współpracy z komunistyczną władzą. To samo, przez analogię, wypada powiedzieć o Nowaku.

Jako dyrektor polskiej sekcji RWE niemal przez ćwierć wieku Nowak odgrywał rolę złego ducha emigracji. Spoczywające w jego rękach pieniądze amerykańskiego podatnika, którymi mógł dość dowolnie dysponować, wielu pozwoliły mu sobie zjednać, innych powstrzymać przed nazbyt natrętną krytyką. Zdarzało się, że przy zastosowaniu środków pieniężnych uciszał już nie tylko pojedyncze osoby, ale całe gazety. Tak było w przypadku jedynej na emigracji gazety codziennej, Dziennika Polskiego, która, w ocenie Nowaka, zbyt natarczywie krytykowała zarówno prowadzoną przez niego instytucję, jak jej dyrektora osobiście. W efekcie sporu (Dziennik zarzucał Nowakowi przejście na pozycje prokomunistyczne), zarówno wydawca, Leszek Kirkien, jak i redaktor naczelny gazety, Tadeusz Horka, zostali usunięci ze swoich stanowisk.

Przykłady powyższej, nazwijmy to społecznej aktywności Nowaka-Jeziorańskiego można by mnożyć, skupmy się jednak na jednym jedynym przypadku, który wedle słów Kazimierza Zamorskiego, długoletniego kierownika działu badawczego polskiej sekcji RWE, na zawsze zapewni Nowakowi poczesne miejsce w historii literatury – na przypadku zwalczania Józefa Mackiewicza.

Niechęć, czy raczej nienawiść, jaką przejawiał Nowak do autora Zwycięstwa prowokacji, została upubliczniona przy okazji związanej z tzw. Listem pasterskim, w którym krajowy episkopat w sposób jednoznaczny zadeklarował swoje prokomunistyczne sympatie. Na wystąpienie Mackiewicza w tej sprawie Nowak zareagował obelżywym listem, którego nie zgodziła się opublikować redakcja Wiadomości. Rzecz cała, dość dokładnie już opisana gdzie indziej, zakończyła się wielką awanturą. To jednak nie tyle ostudziło zapędy Nowaka, co znacząco je wzmogło. Rychło też przystąpił do montowania wielkiej kampanii nienawiści, wymierzonej w Józefa Mackiewicza.

Dodatkowym impulsem do ataków, a także okolicznością, która bardzo ułatwiła Nowakowi zadanie była wydana w 1969 roku ostatnia powieść Mackiewicza Nie trzeba głośno mówić, w której autor zawarł sugestywny obraz kolaborującej z sowietami Armii Krajowej. Nowak nie miał zatem problemów, aby nakłonić zgromadzonych na XI zjeździe delegatów koła AK do powzięcia uchwały potępiającej działalność Józefa Mackiewicza, autora książki zniesławiającej „władze Polski Podziemnej oraz dowództwo i żołnierzy Armii Krajowej”. Zjazd zobowiązał ponadto zarząd główny koła AK „do poinformowania społeczeństwa” o „oszczerczych” praktykach pisarza, czego efektem był paszkwil na Mackiewicza Pod pręgierzem.

Trudno stwierdzić z absolutną pewnością jakie motywy kierowały postępowaniem Nowaka, choć na czoło wysuwają się dwa aspekty. Osobista uraza oraz antykomunizm Józefa Mackiewicza, który bardzo przeszkadzał dyrektorowi w realizacji jego prokomunistycznych zamierzeń.

Powodem urazy osobistej mogła być powieść Nie trzeba głośno mówić, gdzie, co prawda nie pada nazwisko Nowak-Jeziorański, nie ma także mowy o „komisarycznym zarządzie”, jest jednak pewien fragment, który ostatnio przypomniał Michał Bąkowski, a który w ocenie Nowaka mógł być zapewne klarowną aluzją do jego wojennych oraz powojennych wyczynów. Mackiewicz pisał:

„Pewnie, że nie jest źle, dopóki cały świat walczy ze zbrodniarzem. Będzie źle dopiero, gdy zabroni walczyć ze zbrodniarzem. Ale mówiliśmy o poznaniu prawdy i związanych z tym trudnościach. Najprostszy przykład: Podobno mamy znakomitego szefa drugiego oddziału AK. Ten, powiedzmy, dokonywuje wykrycia niezmiernie ważnej dla sojuszników tajemnicy, dotyczącej, powiedzmy, tajnej broni niemieckiej. Dostarcza tę rzecz na zachód, przez tajnego kuriera. Mówię w płaszczyźnie czysto teoretycznej. Wszystko jedno, jak się ten kurier nazywa: „Janek”, „Franek”, „Drych”, „Brych”, czy „Zych”. Słowem, po przybyciu na zachód, twierdzi, że on nie tylko przewiózł, ale z narażeniem życia sam wykradł te tajemnice. Szalone fetowanie. Król angielski zaprasza go na śniadanie, prezydent Roosevelt na obiad. Sława światowa, bohater narodowy. Cała Polska jest z niego dumna. Czy w takiej sytuacji może komukolwiek zależeć na zdemaskowaniu łapsa, że to lipa, że to nie on, a kto inny tego dokonał? Gdy ma już najpotężniejszych przyjaciół po swojej stronie, gdy takie zdemaskowanie groziłoby kompromitacją narodową? Jasne, że nikomu na świecie.”

Z pozoru nic takiego, ale tylko w tym przypadku, jeśli nie zna się historii przytoczonej po upływie ćwierćwiecza przez Kazimierza Zamorskiego (Kazimierz Zamorski, Pod anteną Radia Wolna Europa, Poznań 1995). W rozdziale Klucz do Peenemünde Zamorski opisuje niezwykłą przygodę radiowego dyrektora. Wkrótce po zakończeniu wojny na powierzchnię wypłynęła sprawa polskiego udziału w zdobyciu niemieckiej broni V1 i V2. Do Nowaka, jako do eksperta, zgłosił się pewien poczytny pisarz z prośbą o udzielenie informacji. Ponieważ ten nie miał pojęcia o polskim udziale w tej niezwykłej historii zwrócił się z kolei do płk Kazimierza Iranka-Osmeckiego, byłego szefa wywiadu AK, z zapytaniem czy AK miała coś wspólnego z wykryciem broni V. Pułkownik zaskoczony brakiem wiedzy na ten temat ze strony Nowaka przekazał mu tytuły artykułów, jakie na ten temat napisał. Wyraził nadto gotowość osobistego porozmawiania z brytyjskim pisarzem. Ten się jednak nie zgłosił. Zgłosił się natomiast Nowak z zapytaniem, czy nie jest możliwe, że to właśnie on, kurier Nowak, przewiózł plany „tajnej broni” na Zachód. Iranek-Osmecki stanowczo zaprzeczył, przedstawiając chronologię wydarzeń, wedle której materiały te zostały przewiezione na Zachód na kilka tygodni przed podróżą Nowaka. Wyjaśnił także, że były to dane nie tyle o tajnej broni, ale o starannie strzeżonym ośrodku doświadczalnym w Peenemünde. Stwierdził także, że tak ważne plany mogły zostać powierzone jedynie absolutnie pewnym specjalnym kurierom, korzystającym z już przetartego szlaku, który był w wyłącznej dyspozycji Oddziału II. Nie zbiło to jednak z tropu Nowaka, który zaproponował pułkownikowi uczestnictwo w serii wspólnych odczytów: szefa wywiadu AK, który zdobył oraz jego najważniejszego kuriera, który przewiózł ważne dla losów wojny materiały. Pułkownik zdecydowanie odmówił.

W 1952 roku, po ukazaniu się książki Bernarda Newmana o polskim udziale w wykryciu niemieckiej Wunderwaffe okazało się, że Nowak zdecydował się jednak wziąć w udział w wyimaginowanej akcji i stosowną wersję przekazał autorowi książki. Brytyjski pisarz cytował Nowaka: „”Moje mikrofilmy doszły bezpiecznie, ale nie wcześniej niż po wojnie dowiedziałem się co one zawierały: plany i informacje dotyczące niemieckiej stacji badawczej w Peenemünde!”

Iranek-Osmecki zaprotestował w liście skierowanym do redakcji Wiadomości, w którym pisał:

„Książka nie czyni niestety zadość intencjom autora; obraz podziemia nie jest wierny a zgodność z faktami pozostawia wiele do życzenia. […] Braki książki pod tym względem trzeba złożyć na karb tych, którzy dostarczyli autorowi informacji niewystarczających, spaczonych lub zgoła fałszywych. […] Książka wprowadza do akcji kilka postaci urojonych i rzeczywistych. Postaciami urojonymi można oczywiście operować dowolnie, gdy chodzi natomiast o osoby biorące rzeczywisty udział w wydarzeniach, trzeba trzymać się faktów. […] Udział trzeciej osoby rzeczywistej, kpt. Jana Nowaka, w przewiezieniu planów Peenemünde z Warszawy do Stockholmu również niezgodny jest z faktami. Odbył on wprawdzie w czerwcu 1943 podróż z Warszawy do Stockholmu, ze zgoła innym przeznaczeniem, ale już w kwietniu tego roku plany Peenemünde były w rękach sztabu brytyjskiego w Londynie. Dokumenty znajdujące się w archiwach londyńskich, na które powołuje się książka, nie zawierają żadnej wzmianki o udziale kpt. Nowaka w całej tej akcji, gdyż nic nie miał on z nią wspólnego w żadnym stadium jej rozwoju. Trudno zrozumieć, jaki cel ma wprowadzenie do opowiadania osoby rzeczywistej, której udział w wydarzeniach jest tylko urojony.”

Mimo ostrego w tonie wystąpienia oraz drastycznej kwestii dokumentów, na które powoływano się w książce, cała sprawa nie spotkała się z szerszym odzewem. Nowak dyskretnie milczał, pozwalając aby legenda jego wojennych wyczynów rozwijała się samodzielnie, dzięki czemu w biogramie opublikowanym przez RWE w 1989 roku można było wyczytać:

„…. przemycił się z Polski w bunkrze węglowym szwedzkiego statku, by doręczyć Sprzymierzonym dane zebrane przez polską podziemną Armię Krajową o niemieckich rakietowych próbach doświadczalnych w Peenemünde.”

Jeśli nawet przytoczony wyżej fragment Nie trzeba głośno mówić nadal nie wydaje się jednoznaczny, trudno przypuszczać, aby Nowak mógł mieć jakiekolwiek wątpliwości, że jest to odrobinę tylko zakamuflowany, personalny atak na jego osobę. Biorąc pod uwagę rangę pisarską Mackiewicza, pewność, że jego utwory znajdą trwałe miejsce w historii literatury o wiele lepiej zrozumiała wydaje się furia, z jaką Nowak atakował pisarza.

Nowak nie długo musiał czerpać z pokładów własnej intuicji. W tym samym roku 1969 ukazała się broszura Mackiewicza zatytułowana … mówi Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa…, poświęcona w znacznej mierze osobie Nowaka i jego poczynaniom. Mackiewicz zastrzegł, co prawda, że jego tekst nie ma charakteru „rozgrywki osobistej”, wątpliwe jednak czy taka deklaracja uspokoiła Nowaka. Gdyby jednak nawet jego nazwisko nie pojawiło się ani razu, tezy zawarte w publikacji i tak bardzo mocno nadwerężały pozycję polityczną dyrektora. Mackiewicz demaskował faktyczną rolę RWE. Pisał, że radiostacja już dawno zrezygnowała z głoszenia wszelkiego antykomunizmu na rzecz dogadywania się z komunistami, prowadzenia dialogu. Że w istocie Free Europe nie reprezentuje żadnego wolnego poglądu politycznego, lecz wyłącznie obcą instrukcję odgórną, że zarówno jej kierownictwo jak i budżet są w pełni uzależnione od amerykańskiego wywiadu i w pełni dyspozycyjne wobec jego zaleceń. Dlaczego w takim razie, zapytywał Mackiewicz, kierownictwo polskiej sekcji za wszelką cenę stara się stworzyć wrażenie, że w istocie reprezentuje interesy polskie? Czy po to, aby z tym lepszym skutkiem opanować emigrację polską?

Te i pozostałe tezy Mackiewicza zawarte w broszurze, zbyt obszernej aby ją w tym miejscu w pełni zrelacjonować, musiały wywrzeć piorunujące wrażenie na radiowym dyrektorze. Nikt zapewne do tej pory nie ośmielił się pisać o nim z równą swobodą i szczerością. Zakwestionowanie moralnych kwalifikacji Józefa Mackiewicza stało się od tej pory jednym z głównych priorytetów Nowaka.

W tym kontekście warto sięgnąć po korespondencję, jaką prowadził Nowak ze Stefanem Korbońskim. Korboński, może dlatego, że niewiele miał do powiedzenia, wykazywał daleko posuniętą ostrożność. Nowak był zdeterminowany, posuwając się nawet do stwierdzenia, że „wyeliminowanie Mackiewicza z niepodległościowej publicystyki politycznej” uważa za rzecz nieporównanie ważniejszą od realizacji koncepcji politycznych Korbońskiego. Dwa aspekty tych listów wydają się najważniejsze: z jednej strony obawa przed procesem o zniesławienie, który mógłby wytoczyć Mackiewicz, z drugiej – chęć uniknięcia za wszelką cenę merytorycznej dyskusji z pisarzem. W końcu przy pomocy delikatnego szantażu, Korboński dał się namówić na zabranie głosu, w zamian uzyskując poparcie Nowaka dla przygotowanej przez siebie inicjatywy politycznej.

Wysiłek jaki włożył Nowak w zwalczanie Józefa Mackiewicza nie przyniósł efektów. Przygotowany przez niego donos był jedynie kolejnym, źle udokumentowanym paszkwilem. W zestawieniu z publicystycznym i ideowym dorobkiem Mackiewicza ataki o podobnej wadze gatunkowej nie mogły zakończyć się powodzeniem. Epizod ten podpowiada jednak wiele na temat etycznych walorów Nowaka-Jeziorańskiego, stosowanych przez niego metod i celów, jakie przed sobą stawiał. Z całą pewnością walka z komunizmem nie była jego priorytetem, przynajmniej od momentu kiedy owa walka przestała interesować jego amerykańskich mocodawców. Poza dbałością o karierę, zamiłowaniem do intrygi, pozostawało już chyba tylko budowanie i pielęgnacja własnej legendy. I w tym ostatnim punkcie odniósł Nowak względnie największy sukces.

Nowak i Wałęsa stali się ikonami „upadku komunizmu”. Ludzie, którzy zrobili wiele dla pogrzebania antykomunistycznej idei, dla rozpolitykowanej peerelowskiej gawiedzi okazali się symbolami walki i oporu. Trudno dociec, działania którego z nich okazały się bardziej szkodliwe, ale analogia pomiędzy nimi nasuwa się nieodparcie. Wałęsa uczynił bardzo wiele dla wsparcia fikcji demokratycznych przemian; domeną destrukcyjnych działań Nowaka była zarówno emigracja, jak i peerelowskie społeczeństwo. Wałęsa działał z rozmachem, firmując swoim nazwiskiem kolejne kreacje polityczne; Nowak był bardziej metodyczny, prowadząc przez dziesięciolecia żmudną pracę u podstaw. Obaj dopasowywali umiejętnie stosowane metody do zmiennej koniunktury, dla obu celem nadrzędnym były ich własne kariery.

Piewcy peerelowskiej dysydenterii i okrągłego stołu mają bohaterów skrojonych wedle ich własnych potrzeb. Wałęsa i Nowak nadają się jak nikt inny do personifikowania legendy rodzimej pierestrojki. Są równie wiarygodni i autentyczni. A historia pisana z ich profilami w tle może, w perspektywie czasu, przynieść więcej pożytku, aniżeli szkody.